Phát hành năm 1985, Truyện cổ tích cho tuổi 17 như một làn gió mát thổi vào điện ảnh Việt Nam.

Bộ phim xoay quanh câu chuyện tình yêu đầy mộng mơ của cô bé An (do diễn viên Lê Vi thủ vai) ở tuổi 17, đặt trong khung cảnh Hà Nội những năm tháng chiến tranh.

An nhặt được cánh thư của chiến sĩ Thái (NSƯT Chí Trung) gửi về cho gia đình, và từ đó, một mối liên kết đặc biệt nảy sinh giữa cô và bà Thu (NSND Thanh Tú thủ vai) – mẹ của Thái.

Tình cảm của cô nữ sinh Hà Nội với người lính nơi mặt trận dần chớm nở, nhưng khi đất nước hòa bình, phép màu đã không xảy ra: Thái mãi mãi không trở về. Kết thúc bi kịch ấy đã để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng khán giả, làm nổi bật sự mong manh của tình yêu và tuổi trẻ trong thời loạn lạc.  

“Một bộ phim về chiến tranh mà không có tiếng súng”, “một bộ phim thơ”… đó là những bình luận của người xem khi được hỏi cảm nhận về bộ phim Truyện cổ tích cho tuổi 17 của đạo diễn, NSƯT Xuân Sơn.

Bằng lối kể chuyện giàu cảm xúc, không có mâu thuẫn gay gắt, không có xung đột, bộ phim xuất hiện hai đường dây giữa thực và hư. Câu chuyện tình yêu đầy mộng mơ của cô gái mới lớn được đặt trong khung cảnh thực của thời chiến với những nỗi đau và sự hy sinh.

Tác phẩm đã giành hàng loạt giải thưởng lớn tại Liên hoan phim (LHP) Việt Nam lần thứ 8 (1988): Bông sen vàng cho Phim xuất sắc nhất, Biên kịch, Đạo diễn, Quay phim và Âm nhạc xuất sắc nhất. Năm 2017, phim được trao Giải thưởng Nhà nước về Văn học – Nghệ thuật.

Trong clip chia sẻ về phim Truyện cổ tích cho tuổi 17 phát ở chương trình Cine7 – Ký ức phim Việt, đạo diễn, NSƯT Xuân Sơn cho biết, khi phim được giới thiệu ở nước ngoài, ông từng nhận được nhiều câu hỏi khiến bản thân trăn trở. 

Nhiều người hỏi ông: “Tại sao phim chiến tranh mà không có tiếng súng?” hay “Phim chiến tranh Việt Nam thường đẫm nước mắt, sao trong phim ông lại không thấy ai khóc?”.

Trả lời những thắc mắc ấy, đạo diễn Xuân Sơn nói: “Tiếng súng không nằm ở cảnh quay, mà ở sâu trong tâm hồn các nhân vật. Nước mắt không thấy, vì được nuốt vào trong”.

NSND Thanh Tú định từ chối vào vai mẹ Thu sau cái bóng quá lớn từ “Sao tháng Tám”

Trong Truyện cổ tích cho tuổi 17, NSND Thanh Tú đảm nhận vai bà Thu – nhân vật xuất hiện xuyên suốt từ đầu tới cuối phim.

Thế nhưng, ít ai biết rằng, bà đã định từ chối vào vai này do cái bóng quá lớn của nhân vật chị Nhu trong phim Sao tháng Tám. Vai diễn này đã để lại ấn tượng mạnh trong lòng khán giả và giành được nhiều giải thưởng danh giá.

Chia sẻ trong chương trình, NSND Thanh Tú cho biết, trong một lần đi trên phố Cổ Ngư, Hà Nội cùng nhà văn Lê Phương, ông đã đưa ra một đề xuất với bà, đó là: “Kỳ này em đóng một vai nhé?!”. Diễn viên Thanh Tú khi đó liền trả lời: “Em không đóng vai vớ vẩn đâu?”.

Bởi lúc ấy, diễn viên Thanh Tú đã có dự định sẽ đi học nghiệp vụ đạo diễn chứ không làm nghề nữa. Nghe vậy, biên tập Lê Phương nói tiếp: “Lần này đóng vai chính của người lớn”. Và rồi khi nhận vai, NSND Thanh Tú rất thích.

Từ đó, bà tìm tòi cách diễn để diễn tả được tâm trạng của nhân vật bà Thu trong phim. Bà đã sử dụng cách diễn “phản hành động”. Với nữ nghệ sĩ, vai mẹ Thu là một thử thách lớn cả về cảm xúc lẫn kỹ thuật diễn xuất.

NSND Thanh Tú nhớ lại: “Bà Thu có một tình yêu đặc biệt dành cho con trai. Bà luôn tin rằng con sẽ trở về giữa pháo hoa ngày chiến thắng. Nhưng rồi Thái hy sinh – đó là nỗi đau không lời nào tả xiết.

Trong cảnh người lính trao lại chiếc ba lô của Thái, ban đầu tôi đã chuẩn bị tâm lý sẵn sàng, chỉ cần bật công tắc là có thể khóc được ngay. Thế nhưng, đạo diễn Xuân Sơn đã yêu cầu một cách diễn khác, khó hơn nhiều. Anh bảo, nỗi đau này quá lớn, nước mắt không tả được”.

Vậy là thay vì khóc, bà chỉ nhẹ nhàng đặt tay lên ba lô của con trai – một cử chỉ nén chặt nỗi đau tận đáy lòng.

“Quay xong cảnh đó, tôi gục xuống khóc. Cảnh chỉ quay đúng một lần, không lặp lại”, NSND Thanh Tú kể. Cảnh quay đó, diễn viên không khóc nhưng khiến khán giả xúc động, khóc.

Câu chuyện “cổ tích” phía sau hậu trường

Ra đời năm 1985, Truyện cổ tích cho tuổi 17 là tác phẩm đầu tay của biên kịch Trịnh Thanh Nhã và đạo diễn Xuân Sơn. Phim kể về An – một nữ sinh 17 tuổi Hà Nội, mồ côi mẹ từ nhỏ – tình cờ nhặt được lá thư của chiến sĩ Thái gửi về cho gia đình.

Cuộc gặp gỡ giữa An (Lê Vi) và mẹ của Thái, bà Thu mở ra một tình yêu đẹp giữa hậu phương và tiền tuyến. Nhưng kết phim là bi kịch – Thái hy sinh, để lại khoảng trống không thể lấp đầy trong lòng hai người phụ nữ.

Truyện cổ tích cho tuổi 17 đã giành giải Biên kịch xuất sắc tại LHP Việt Nam năm 1988. Thế nhưng, hành trình để lên phim lại không dễ dàng giống như “cổ tích”.

Ít ai biết rằng, tác phẩm là kịch bản tốt nghiệp của Trịnh Thanh Nhã. Kịch bản đã được các thầy ở trường Đại học Sân khấu – Điện ảnh sửa, chấm điểm cao và được giới thiệu về Hãng phim truyện Việt Nam để sản xuất. Thế nhưng, khi đem về hãng, ông Lê Phương – người đảm nhiệm công tác biên tập – bắt sửa đi sửa lại.

Biên kịch Trịnh Thanh Nhã kể lại rằng, lần nào ông Lê Phương cũng “bắt” bà đọc to kịch bản của mình lên. Sáu lần sửa là 6 lần nước mắt rơi. Đến lần thứ 6, bà nghĩ nếu không được sẽ xé bản thảo và bỏ nghề. May sao, biên tập Lê Phương trả lời đúng một từ: “Được”!

Đến nay, sau 40 năm, biên kịch Trịnh Thanh Nhã nhận ra rằng, việc gặp một biên tập “khó tính” như vậy là may mắn. Điều này buộc bà phải tự nghe ngôn ngữ và hình ảnh mình mô tả để xem có thuận không, giúp kịch bản trở nên hoàn thiện hơn.

Khi được hỏi: “Vì sao bộ phim có tên là Truyện cổ tích cho tuổi 17, mà không phải là độ tuổi khác?”, nhà biên kịch Trịnh Thanh Nhã kể rằng, thật ra trước đây bộ phim có tên là Truyện cổ tích cho tuổi 16, nhưng biên tập Lê Phương đã sửa vì ông cho rằng về mặt nhịp chữ, “mười sáu” nghe rất bế tắc nên đã đổi thành “mười bảy”.

Sự thay đổi này mang ý nghĩa thể hiện sự trưởng thành hơn, gắn với câu nói dân gian “Mười bảy bẻ gãy sừng trâu” – đánh dấu một bước trưởng thành của con người.

Đối với biên kịch Trịnh Thanh Nhã, chữ “truyện cổ tích” trong tên phim còn thể hiện mối tình đầy tính huyền ảo của bà: Bà chỉ biết mình đã yêu khi người chiến sĩ đó hy sinh, tức là tình cảm nảy sinh khi đã mất đi. Những thay đổi tưởng chừng nhỏ nhặt này lại mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, định hình toàn bộ tinh thần của bộ phim.

17 không chỉ là một con số mà là biểu tượng của sự trưởng thành, bước ngoặt, và cả sự mong manh của tuổi trẻ trong bối cảnh chiến tranh.

Hành trình kịch bản tưởng chừng đã suôn sẻ sau 6 lần sửa, nhưng một chi tiết nhỏ khác lại tiếp tục thay đổi hướng đi của phim.

Trong phân cảnh tiết học Văn của cô bé An, cô giáo (NSND Hoàng Cúc đóng) yêu cầu phân tích một đoạn thơ về anh giải phóng quân. Ban đầu, Trịnh Thanh Nhã sử dụng bài Bài ca mùa xuân 61.

Tuy nhiên, đạo diễn Xuân Sơn cho rằng bài thơ đó không hào sảng như vậy, câu chuyện mang tính bi kịch hơn. Sau nhiều lần bàn bạc, đạo diễn quyết định sử dụng bài Cuộc chia ly màu đỏ, khiến cả bộ phim đi theo một hướng “khá đặc biệt”. Điều này cho thấy sự tỉ mỉ và tinh tế trong quá trình sáng tạo nghệ thuật.